- Katılım
- 19 Ocak 2020
- Mesajlar
- 1,049
- Puanları
- 151
Sikke Metali ve Sikke Birimleri Medeniyetlere Göre Gramajları
Bilinen en erken sikkelerin elektron madeninden basıldığını yukarıda söylemiştik. MÖ 5. yy’ın sonlarına kadar sikkeler elektron, altın ve gümüşten basılıyorlardı. Bu tarihten sonra sikke basımında kullanılmaya başlanan bronz esas olarak MÖ 4. yy’da yaygınlaşmış ve Antik Çağ’ın sonuna kadar yoğun olarak kullanılmıştır.
Numismatik yayınlarında sikke metalinin cinsini belirtmek için şu kısaltmalar kullanılmaktadır:
EL : Elektron
AV : Altın
AR : Gümüş
AE : Bronz
Altın ve gümüş gibi değerli metallerden elde edilen ingot adı verilen çubuk ve külçeler sikkeden önce de para yerine kullanıldığından Antik Çağ’da değerli metal yataklarının işletilmesi sikkenin icadından önce başlamıştı. Sikkenin icadıyla birlikte bu madenler mücevheratın yanı sıra sikke üretiminde kullanılmışlardır. Değerli metal yataklarına sahip zengin kentlerin sikke üretimleri de fazlaydı. Maden yatağına sahip olmayan kentler de ithal ettikleri madenleri sikke üretiminde kullanmaktaydılar.
Çeşitli kaynaklar Anadolu’da Antik çağda değerli maden yataklarının varlığını kanıtlamaktadır. Altın, gümüş, elektron gibi değerli metallerden sikke basan Anadolu kentlerinin çokluğu da bunu kanıtlamaktadır. Lydia Krallığı ilk sikkelerini Sardes’in yakınından geçen Paktolos (Sart Çayı) Irmağı’nın alüvyonlarından elde ettikleri elektron madeninden basmışlardır. Yunanistan’da Attika bölgesindeki Laurion gümüş madenleri ile Ege Denizindeki Siphnos Adası’nın altın ve gümüş madenleri Antik Çağ’ın önemli maden yatakları olarak kaynaklarda geçmektedir.
Değerli metallerden basılan sikkelerin değeri metalin ağırlığına bağlı olduğu için sikkelerin ağırlıklarının ayarlanması çok önemlidir. Sikkenin ağırlığı sikkenin birimini göstermektedir. Antik Çağ’da sikke birimleri kentten kente değişiklik göstermekteydi. Bazı kentler ise ortak ağırlık sistemleri kullanmaktaydılar. Bir kentin sikkeleri için ana birim en çok kullanılan ve en büyük birimdir. Alt ve üst birimler bu ana birimin ağırlığına göre hesaplanmaktaydı. Ufak birimler günlük alışverişlerde büyük birimler ise büyük ticarette kullanılmaktaydı. Eski Yunanlar standart bir sikkenin (stater) alt birimleri için trite (üçtebir) ve hekte (altıdabir) gibi adlar kullanıyorlardı. Günümüz numismatları da antik adı bilinmeyen bir birimle karşılaştıklarında bu ifadeleri kullanmaktadırlar.
En eski elektron sikkelerin esas birimi “standart ağırlık” anlamına gelen stater’dir. Daha sonraki dönemlerde altın ve gümüş sikkelerin en büyük normal birimine de stater denmiştir.
Kaynaklarda adlarına en sık rastlanan birimler obol (obolos) ve drahmi (drahma)’dir. Obolos Yunanca demir şiş anlamına gelen obelos’tan türemiştir. Pişirmede kullanılan demir şişler sikkeden önce diğer metal araç gereçler gibi para yerine kullanılmaktaydı. Drahmi kelimesi içe avuç dolusu anlamındaki draks ie kavramak anlamındaki dratto/drattomai sözcüklerinden gelmektedir. Bir drahmi bir avuç dolusu demir şişe eşittir. Bir avuca altı demir şiş sığdığından 1 drahmi 6 obolos’a eşitlenmiştir.
Antik kaynaklarda Byzantion ve Klazomenai kentlerinde demir sikke basıldığına dair bilgiler mevcutsa da günümüze ulaşmış br örneği yoktur. MÖ 4. yy’da Peloponnesos’ta basılmış birkaç demir sikke bilinmektedir.
Bronzun sikke metali olarak kullanılması ilk kez MÖ 5. yy’da Sicilya’da görülmüştür. Bronz sikkelerin yaygınlaşması ise MÖ 4.yy’da gerçekleşmiştir.
Eski Yunanların en sık kullandıkları ağırlık ölçüleri şunlardır:
Aigina : 12.2 gr stater. Drahmi ve daha ufak birimleri vardır. Aigina, Sikyon, Elis gibi Peloponnessos kentlerinde, Boiotia, Thessalia, Phokis, Lokris’te Güney Ege adaları, Girit, Kamiros ve Knidos’ta kullanılmıştır.
Akha : 8 gr stater. Drahmi ve triobol alt birimleri vardır. Akhaların kurdukları Güney İtalya kolonilerinde (Kaulonia, Kroton, Metapontion gibi) kullanılmıştır.
Attika : 17.2 gr stater. Drahmi ve obol alt birimleri vardır. Atina, Euboia, Khalkidike, Sicilya, Delos, Kyrenaika ve Hellenistik Dönem’de Büyük İskender tarafından kullanılmıştır.
Euboia : 17.2 gr tetradrahmi. Trite ve hekte alt birimleri vardır. Euboia’da; Khalkidike ve Sicilya’daki Euboia kolonilerinde (Himera, Naksos, Zankle), Samos’ta ise elektron sikkelerde kullanılmıştır.
Fenike : 7 gr gümüş şekel. Sidon, Tyre ve Byblos’ta kullanılmıştır.
Khios veya Rhodos : 15.6 gr tetradrahmi. Drahmi ve diğer alt birimleri vardır. Khios, Rhodos, Ainos ve Küçük Asya’da (MÖ 4.yy’da) kullanılmıştır.
Korinthos : 8.6 gr stater. Korinthos, Ambrakia, Leukas ve Kuzeybatı Yunanistan’da kullanılmıştır.
Lykia : 8.3-8.6 gr stater (Lykia’nın batısında); 9.5-10 gr stater (Lykia’nın orta bölgesinde)
Miletos veya Lydia : 14.1 gr stater. 1/96’ya dek inen alt birimleri vardır. Ionia’nın güneyinde elektron sikkelerde; Lindos, Melos gümüş sikkelerinde kullanılmıştır.
Pers : 8.35 gr altın dareikos, 5.35 gr gümüş siglos (MÖ 5. Yyda 5.55 gra yükseltilmiştir). Lydia, Persia, Lampsakos, Anadolu’nun güneyinde kullanılmıştır. MÖ 4. Yy’da Abdera, Maroneia ve Batı Anadolu’da kullanılmıştır. Pers sistemi Kroisos’un Lydia sisteminden alınmıştır.
Phokaia: 16.1 gr elektron stater. Hekte gibi alt birimleri vardır Phokaia, Lesbos ve Kyzikos’ta kullanılmıştır.
Samos: 13.1 gr tetradrahmi. Triobol ve daha ufak alt birimler vardır. MÖ 5. Yy’da Samos’ta kullanılmıştır.
Bir tür ödeme aracı olan talanton’dan da burada bahsetmek yerinde olacaktır. Kelime manası “ağırlık” olan talanton en büyük Yunan ağırlık birimidir. 26.196 kg olan 1 talanton 60 mina’ya eşitti. Büyük miktardaki paralar talanton karşılığı ifade edilmekteydi. Bir talantonun ne kadar sikke içerdiği ise o kentte kullanılan para sistemine göre belirlenmektedir. Talanton ve mina ağırlık birimi, değer olarak kullanılmışlar, sikke olarak basılmamışlardır.
Antik Çağ’da Sikke Darp Teknolojisi
Sikkeler Antik Çağ’da argyrokopeion adı verilen darphanelerde basılmaktaydı. Kalıp hazırlamadan sikke darbına kadar herşey el ile yapılıyordu. Darphanede kullanılan araç gereçler şunlardır; üzerinde darp işleminin yapıldığı örs, sikke pullarını tartmak için tartı, sikke pulunu ısıtmak için ocak, ısıtılan pulu örs üzerindeki kalıba koymak için maşa, üst kaıp ıstampası, darp işlemini gerçekleştirmek için çekiç ile kalıp hazırlamada kullanılan hakkak kalemi gibi bir takım aletler.
Resimde görünen Sikke kalıbı örnekleri
Sikke pulu elde etmenin çeşitli yöntemleri vardı. İlk başlarda çubuk haline getirilmiş metallerden yuvarlak ince pullar kesilerek temin ediliyordu. Daha sonraları metal tamamen eritilip sıvı hale getirilmiş, yuvarlak sığ kalıplara dökülerek daha düzgün tam yuvarlak pullar elde edilme başlanmıştır. Bazı durumlarda da daha önce basılmış fakat tedavülden kalkmış ya da başka kente ait bir sikkenin üzerindeki tip tamamen kazınarak pul oluşturulmaktaydı.
Tasarlanan sikke tipleri metal kalıpların üzerine ters ve içbükey olarak işlenirdi. Metal pul ısıtılıp örs üzerindeki kalıpların arasına koyulur ve ıstampa üzerine çekiçle sert bir şekilde vurulurdu. Böylece ters ve içbükey olarak hazırlanan tipler pul üzerine düz ve dış bükey-kabartma şeklinde- çıkardı. Örs kalıbı ön yüzü, ıstampa kalıbı ise arka yüzü oluşturuyordu. Üzerine çekiçle vurulduğu için arka yüz kalıbı ön yüz kalıbına göre daha çabuk bozuluyordu ve daha sık değiştiriliyordu. Erken sikkelerde sadece ön yüzde tip olduğu için tek bir kalıp hazırlanırdı. Arka yüzde ıstampanın bıraktığı çukur ize ise incus veya quadratum incusum (kare şeklinde olursa) denir.
Sikke darbı için gerekli malzemeler resimde göründüğü gibi...
Antik Çağ atölyesinde sikke basımının dört kişi gerçekleştirildiği söylenebilir. Bir görevli pulu ısıtıp örs üzerindeki ön yüz kalıbına yerleştirir, ikinci görevli arka yüzkalıbının bulunduğu ıstampayı pulun üzerinde tutar, üçüncü görevli çekiçle ıstampaya vurur ve dördüncü görevli ise basılan sikkeyi kaldırırdı. Fakat aşağıdaki resimli örneklerde iki kişi veya tek kişinin de rahatlıkla sikke darpedebildiği şematik olarak görülmektedir.
Sikke Üzerindeki Betimler
Sikkeleri eşsiz birer belge haline getiren unsur üzerlerindeki betimlerin sonsuz çeşitliliğidir. Konuları dini, mitolojik ve kentsel armalarla ilgili olabileceği kafar bir olayı anma amacıyla seçildikleri de anlaşılmaktadır. Mitolojinin Antik numismatiği derinden etkilediğini söyleyebiliriz
Sikkeler üzerindeki resimlere/betimlere tip adı verilmektedir. Bugün Türkçe’de kullandığımız tip kelimesi Eski Yunanca “darpla bırakılmış iz” anlamına gelen typos kelimesine dayanır. Aristoteles’e göre sikke oluşturmada en son adım metalin üzerine bir tip koymaktır. Sikke basımının en önemli aşamalarından birisi sikkenin üzerinde yer alacak olan resmin seçilmesidir.
En erken sikkeler üzerindeki tipler sikke basımını tekellerinde tutan tüccar, banker veya aristokrat gibi varlıklı kişilerin seçtikleri armalardı. Böylesine önemli bir olay uzun süre belirli kişilerin elinde kalmamış ve sikke darbı bağımsız kent-devletlerinin tekeline geçmiştir. Kent-devletleri bastıkları sikkelerinin üzerine kendilerini tanıtıcı tipler koymuşlardır. Sikke tiplerinin şu başlıklara göre seçildiğini söyleyebiliriz :
Aşağıdaki sikkede, Trakya kentlerinden Ainos’un baş tanrısı Hermes’in başı ön yüz tipi olarak kullanılmış. Arka yüz tipi ise Hermes’in atribülerinden biri olan kerykeion’dur.
Resimde görünen Ainos sikkesinde Hermes’in atribüsü
Resimde görünen Aspendos sikkesinde Mopsos
Kahramanların sikke tipi seçilesine başka bir örnek Pisidia kentlerinden Termessos’un sikkelerinde görülür. Kentin kahramanı Hero Solymos’un betimi hem ön yüz hem arka yüz tipi olarak seçilip kullanılmıştır.
Resimde görünen Termessos sikkesinde Hero Solymos
Resimde görünen Kyzikos’un yöresel ürünü ton balığı
Tenedos (Bozcaada) bugün hala olduğu gibi Antik Çağ’da üzümleri ve şarapları ile ünlü bir adaydı. Sikkelerinin üzerinde ana tip olmasa da yan tip olarak üzüm salkımı ve kantharos betimleri sık sık kullanılmıştır.
Resimde görünen Tenedos sikkesinde üzüm salkımı ve şarap kabı kantharos
Bazı kentlerin sikkeleri, üzerlerindeki tiple anılmışlardır. Mesela Atina’nın baykuşlu sikkelerine baykuşlar anlamına gelen glaukes, Aigina’nın kaplumbağalı sikkelerine kaplumbağalar anlamına gelen khelonai, Korinthos’un taylı sikkelerine ise taylar anlamında poloi adı veriliyordu. (Bkz.4. Bölüm)
Zaman zaman sikkelerin üzerinde ana tiplerin yanı sıra boşluklara işlenmiş ve daha küçük boyutta çeşitli sembollere de rastlanmaktadır.
Konuşan Tip
Sikke betimi sikkeyi basan kentin adını çağrıştırdığında veya aynı anlama geldiğinde kullanılan bu tipe “konuşan tip” adı verilmektedir. Mesela Pamhylia bölgesi kentlerinden Side sikkeleri üzerinde nar betimi görülmektedir. Anadolu kökenli yerel bir kelime olan “Side” Eski Yunanca’da da kullanılmaktadır ve nar anlamına gelmektedir. Görüldüğü gibi sikke tipiyle kentin adı özdeştir. Konuşan tipin olduğu durumlarda, sikkenin üzerinde herhangi bir yazı olmasa dahi sikke tipine bakarak ve o betimin Yunanca adını söyleyerek sikkeyi basan kente ulaşmak mümkündür. Konuşan tipe dair örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bunlardan bazıları şunlardır:
Trapezos sikkelerinde masa (=trapeza)
Res. 19. Trapezos sikkesinde masa betimi (Eskiçağ Tarihi A.B.D. dia arşivi)
Phokaia sikkelerinde fok (=phoke)
Res. 20 Phokaia sikkesinde fok betimi(Eskiçağ Tarihi A.B.D. dia arşivi)
Rodos sikkelerinde gül (=rodos/rodon)
Res. 21 Rodos sikkesinde gül betimi (Eskiçağ Tarihi A.B.D. dia arşivi)
Astakos ve Melos kentlerinin sikkeleri de konuşan tipe örnek gösterilebilir.
Kontrmark ve Punchmarklar
Kontrmarklar basılmış olan sikkenin üzerine sonradan vurulan damgalardır. Numismatik terminolojisinde “karşı damga” veya “ikinci damga” anlamında kullanılır. Kontrmark bir harf, bir sayı, bir tanrı başı, hayvan çıpa gibi bir sembol olabilirdi. Basılı bir sikkere kontrmark vurulmasının nedenleri şöyle sıralanabilir:
Res. 22 Alexandreia Troas sikkesi üzerinde kontrmarklar. Ön yüzde, 2 cmk Apollon başı
Bilinen en erken sikkelerin elektron madeninden basıldığını yukarıda söylemiştik. MÖ 5. yy’ın sonlarına kadar sikkeler elektron, altın ve gümüşten basılıyorlardı. Bu tarihten sonra sikke basımında kullanılmaya başlanan bronz esas olarak MÖ 4. yy’da yaygınlaşmış ve Antik Çağ’ın sonuna kadar yoğun olarak kullanılmıştır.
Numismatik yayınlarında sikke metalinin cinsini belirtmek için şu kısaltmalar kullanılmaktadır:
EL : Elektron
AV : Altın
AR : Gümüş
AE : Bronz
Altın ve gümüş gibi değerli metallerden elde edilen ingot adı verilen çubuk ve külçeler sikkeden önce de para yerine kullanıldığından Antik Çağ’da değerli metal yataklarının işletilmesi sikkenin icadından önce başlamıştı. Sikkenin icadıyla birlikte bu madenler mücevheratın yanı sıra sikke üretiminde kullanılmışlardır. Değerli metal yataklarına sahip zengin kentlerin sikke üretimleri de fazlaydı. Maden yatağına sahip olmayan kentler de ithal ettikleri madenleri sikke üretiminde kullanmaktaydılar.
Çeşitli kaynaklar Anadolu’da Antik çağda değerli maden yataklarının varlığını kanıtlamaktadır. Altın, gümüş, elektron gibi değerli metallerden sikke basan Anadolu kentlerinin çokluğu da bunu kanıtlamaktadır. Lydia Krallığı ilk sikkelerini Sardes’in yakınından geçen Paktolos (Sart Çayı) Irmağı’nın alüvyonlarından elde ettikleri elektron madeninden basmışlardır. Yunanistan’da Attika bölgesindeki Laurion gümüş madenleri ile Ege Denizindeki Siphnos Adası’nın altın ve gümüş madenleri Antik Çağ’ın önemli maden yatakları olarak kaynaklarda geçmektedir.
Değerli metallerden basılan sikkelerin değeri metalin ağırlığına bağlı olduğu için sikkelerin ağırlıklarının ayarlanması çok önemlidir. Sikkenin ağırlığı sikkenin birimini göstermektedir. Antik Çağ’da sikke birimleri kentten kente değişiklik göstermekteydi. Bazı kentler ise ortak ağırlık sistemleri kullanmaktaydılar. Bir kentin sikkeleri için ana birim en çok kullanılan ve en büyük birimdir. Alt ve üst birimler bu ana birimin ağırlığına göre hesaplanmaktaydı. Ufak birimler günlük alışverişlerde büyük birimler ise büyük ticarette kullanılmaktaydı. Eski Yunanlar standart bir sikkenin (stater) alt birimleri için trite (üçtebir) ve hekte (altıdabir) gibi adlar kullanıyorlardı. Günümüz numismatları da antik adı bilinmeyen bir birimle karşılaştıklarında bu ifadeleri kullanmaktadırlar.
En eski elektron sikkelerin esas birimi “standart ağırlık” anlamına gelen stater’dir. Daha sonraki dönemlerde altın ve gümüş sikkelerin en büyük normal birimine de stater denmiştir.
Kaynaklarda adlarına en sık rastlanan birimler obol (obolos) ve drahmi (drahma)’dir. Obolos Yunanca demir şiş anlamına gelen obelos’tan türemiştir. Pişirmede kullanılan demir şişler sikkeden önce diğer metal araç gereçler gibi para yerine kullanılmaktaydı. Drahmi kelimesi içe avuç dolusu anlamındaki draks ie kavramak anlamındaki dratto/drattomai sözcüklerinden gelmektedir. Bir drahmi bir avuç dolusu demir şişe eşittir. Bir avuca altı demir şiş sığdığından 1 drahmi 6 obolos’a eşitlenmiştir.
Antik kaynaklarda Byzantion ve Klazomenai kentlerinde demir sikke basıldığına dair bilgiler mevcutsa da günümüze ulaşmış br örneği yoktur. MÖ 4. yy’da Peloponnesos’ta basılmış birkaç demir sikke bilinmektedir.
Bronzun sikke metali olarak kullanılması ilk kez MÖ 5. yy’da Sicilya’da görülmüştür. Bronz sikkelerin yaygınlaşması ise MÖ 4.yy’da gerçekleşmiştir.
Eski Yunanların en sık kullandıkları ağırlık ölçüleri şunlardır:
Aigina : 12.2 gr stater. Drahmi ve daha ufak birimleri vardır. Aigina, Sikyon, Elis gibi Peloponnessos kentlerinde, Boiotia, Thessalia, Phokis, Lokris’te Güney Ege adaları, Girit, Kamiros ve Knidos’ta kullanılmıştır.
Akha : 8 gr stater. Drahmi ve triobol alt birimleri vardır. Akhaların kurdukları Güney İtalya kolonilerinde (Kaulonia, Kroton, Metapontion gibi) kullanılmıştır.
Attika : 17.2 gr stater. Drahmi ve obol alt birimleri vardır. Atina, Euboia, Khalkidike, Sicilya, Delos, Kyrenaika ve Hellenistik Dönem’de Büyük İskender tarafından kullanılmıştır.
Euboia : 17.2 gr tetradrahmi. Trite ve hekte alt birimleri vardır. Euboia’da; Khalkidike ve Sicilya’daki Euboia kolonilerinde (Himera, Naksos, Zankle), Samos’ta ise elektron sikkelerde kullanılmıştır.
Fenike : 7 gr gümüş şekel. Sidon, Tyre ve Byblos’ta kullanılmıştır.
Khios veya Rhodos : 15.6 gr tetradrahmi. Drahmi ve diğer alt birimleri vardır. Khios, Rhodos, Ainos ve Küçük Asya’da (MÖ 4.yy’da) kullanılmıştır.
Korinthos : 8.6 gr stater. Korinthos, Ambrakia, Leukas ve Kuzeybatı Yunanistan’da kullanılmıştır.
Lykia : 8.3-8.6 gr stater (Lykia’nın batısında); 9.5-10 gr stater (Lykia’nın orta bölgesinde)
Miletos veya Lydia : 14.1 gr stater. 1/96’ya dek inen alt birimleri vardır. Ionia’nın güneyinde elektron sikkelerde; Lindos, Melos gümüş sikkelerinde kullanılmıştır.
Pers : 8.35 gr altın dareikos, 5.35 gr gümüş siglos (MÖ 5. Yyda 5.55 gra yükseltilmiştir). Lydia, Persia, Lampsakos, Anadolu’nun güneyinde kullanılmıştır. MÖ 4. Yy’da Abdera, Maroneia ve Batı Anadolu’da kullanılmıştır. Pers sistemi Kroisos’un Lydia sisteminden alınmıştır.
Phokaia: 16.1 gr elektron stater. Hekte gibi alt birimleri vardır Phokaia, Lesbos ve Kyzikos’ta kullanılmıştır.
Samos: 13.1 gr tetradrahmi. Triobol ve daha ufak alt birimler vardır. MÖ 5. Yy’da Samos’ta kullanılmıştır.
Bir tür ödeme aracı olan talanton’dan da burada bahsetmek yerinde olacaktır. Kelime manası “ağırlık” olan talanton en büyük Yunan ağırlık birimidir. 26.196 kg olan 1 talanton 60 mina’ya eşitti. Büyük miktardaki paralar talanton karşılığı ifade edilmekteydi. Bir talantonun ne kadar sikke içerdiği ise o kentte kullanılan para sistemine göre belirlenmektedir. Talanton ve mina ağırlık birimi, değer olarak kullanılmışlar, sikke olarak basılmamışlardır.
Antik Çağ’da Sikke Darp Teknolojisi
Sikkeler Antik Çağ’da argyrokopeion adı verilen darphanelerde basılmaktaydı. Kalıp hazırlamadan sikke darbına kadar herşey el ile yapılıyordu. Darphanede kullanılan araç gereçler şunlardır; üzerinde darp işleminin yapıldığı örs, sikke pullarını tartmak için tartı, sikke pulunu ısıtmak için ocak, ısıtılan pulu örs üzerindeki kalıba koymak için maşa, üst kaıp ıstampası, darp işlemini gerçekleştirmek için çekiç ile kalıp hazırlamada kullanılan hakkak kalemi gibi bir takım aletler.
Resimde görünen Sikke kalıbı örnekleri
Sikke pulu elde etmenin çeşitli yöntemleri vardı. İlk başlarda çubuk haline getirilmiş metallerden yuvarlak ince pullar kesilerek temin ediliyordu. Daha sonraları metal tamamen eritilip sıvı hale getirilmiş, yuvarlak sığ kalıplara dökülerek daha düzgün tam yuvarlak pullar elde edilme başlanmıştır. Bazı durumlarda da daha önce basılmış fakat tedavülden kalkmış ya da başka kente ait bir sikkenin üzerindeki tip tamamen kazınarak pul oluşturulmaktaydı.
Tasarlanan sikke tipleri metal kalıpların üzerine ters ve içbükey olarak işlenirdi. Metal pul ısıtılıp örs üzerindeki kalıpların arasına koyulur ve ıstampa üzerine çekiçle sert bir şekilde vurulurdu. Böylece ters ve içbükey olarak hazırlanan tipler pul üzerine düz ve dış bükey-kabartma şeklinde- çıkardı. Örs kalıbı ön yüzü, ıstampa kalıbı ise arka yüzü oluşturuyordu. Üzerine çekiçle vurulduğu için arka yüz kalıbı ön yüz kalıbına göre daha çabuk bozuluyordu ve daha sık değiştiriliyordu. Erken sikkelerde sadece ön yüzde tip olduğu için tek bir kalıp hazırlanırdı. Arka yüzde ıstampanın bıraktığı çukur ize ise incus veya quadratum incusum (kare şeklinde olursa) denir.
Sikke darbı için gerekli malzemeler resimde göründüğü gibi...
Antik Çağ atölyesinde sikke basımının dört kişi gerçekleştirildiği söylenebilir. Bir görevli pulu ısıtıp örs üzerindeki ön yüz kalıbına yerleştirir, ikinci görevli arka yüzkalıbının bulunduğu ıstampayı pulun üzerinde tutar, üçüncü görevli çekiçle ıstampaya vurur ve dördüncü görevli ise basılan sikkeyi kaldırırdı. Fakat aşağıdaki resimli örneklerde iki kişi veya tek kişinin de rahatlıkla sikke darpedebildiği şematik olarak görülmektedir.
Sikke Üzerindeki Betimler
Sikkeleri eşsiz birer belge haline getiren unsur üzerlerindeki betimlerin sonsuz çeşitliliğidir. Konuları dini, mitolojik ve kentsel armalarla ilgili olabileceği kafar bir olayı anma amacıyla seçildikleri de anlaşılmaktadır. Mitolojinin Antik numismatiği derinden etkilediğini söyleyebiliriz
Sikkeler üzerindeki resimlere/betimlere tip adı verilmektedir. Bugün Türkçe’de kullandığımız tip kelimesi Eski Yunanca “darpla bırakılmış iz” anlamına gelen typos kelimesine dayanır. Aristoteles’e göre sikke oluşturmada en son adım metalin üzerine bir tip koymaktır. Sikke basımının en önemli aşamalarından birisi sikkenin üzerinde yer alacak olan resmin seçilmesidir.
En erken sikkeler üzerindeki tipler sikke basımını tekellerinde tutan tüccar, banker veya aristokrat gibi varlıklı kişilerin seçtikleri armalardı. Böylesine önemli bir olay uzun süre belirli kişilerin elinde kalmamış ve sikke darbı bağımsız kent-devletlerinin tekeline geçmiştir. Kent-devletleri bastıkları sikkelerinin üzerine kendilerini tanıtıcı tipler koymuşlardır. Sikke tiplerinin şu başlıklara göre seçildiğini söyleyebiliriz :
- Kentte kutsanan tanrı ve tanrıçalar
- Tanrı-tanrıça atribüleri
Aşağıdaki sikkede, Trakya kentlerinden Ainos’un baş tanrısı Hermes’in başı ön yüz tipi olarak kullanılmış. Arka yüz tipi ise Hermes’in atribülerinden biri olan kerykeion’dur.
Resimde görünen Ainos sikkesinde Hermes’in atribüsü
- Kentin mitolojisi veya tarihinde rol oynayan figürler, kahramanlar
Resimde görünen Aspendos sikkesinde Mopsos
Kahramanların sikke tipi seçilesine başka bir örnek Pisidia kentlerinden Termessos’un sikkelerinde görülür. Kentin kahramanı Hero Solymos’un betimi hem ön yüz hem arka yüz tipi olarak seçilip kullanılmıştır.
Resimde görünen Termessos sikkesinde Hero Solymos
- oğal zenginliği gösteren yöresel ürünler
Resimde görünen Kyzikos’un yöresel ürünü ton balığı
Tenedos (Bozcaada) bugün hala olduğu gibi Antik Çağ’da üzümleri ve şarapları ile ünlü bir adaydı. Sikkelerinin üzerinde ana tip olmasa da yan tip olarak üzüm salkımı ve kantharos betimleri sık sık kullanılmıştır.
Resimde görünen Tenedos sikkesinde üzüm salkımı ve şarap kabı kantharos
Bazı kentlerin sikkeleri, üzerlerindeki tiple anılmışlardır. Mesela Atina’nın baykuşlu sikkelerine baykuşlar anlamına gelen glaukes, Aigina’nın kaplumbağalı sikkelerine kaplumbağalar anlamına gelen khelonai, Korinthos’un taylı sikkelerine ise taylar anlamında poloi adı veriliyordu. (Bkz.4. Bölüm)
Zaman zaman sikkelerin üzerinde ana tiplerin yanı sıra boşluklara işlenmiş ve daha küçük boyutta çeşitli sembollere de rastlanmaktadır.
Konuşan Tip
Sikke betimi sikkeyi basan kentin adını çağrıştırdığında veya aynı anlama geldiğinde kullanılan bu tipe “konuşan tip” adı verilmektedir. Mesela Pamhylia bölgesi kentlerinden Side sikkeleri üzerinde nar betimi görülmektedir. Anadolu kökenli yerel bir kelime olan “Side” Eski Yunanca’da da kullanılmaktadır ve nar anlamına gelmektedir. Görüldüğü gibi sikke tipiyle kentin adı özdeştir. Konuşan tipin olduğu durumlarda, sikkenin üzerinde herhangi bir yazı olmasa dahi sikke tipine bakarak ve o betimin Yunanca adını söyleyerek sikkeyi basan kente ulaşmak mümkündür. Konuşan tipe dair örnekleri çoğaltmak mümkündür. Bunlardan bazıları şunlardır:
Trapezos sikkelerinde masa (=trapeza)
Res. 19. Trapezos sikkesinde masa betimi (Eskiçağ Tarihi A.B.D. dia arşivi)
Phokaia sikkelerinde fok (=phoke)
Res. 20 Phokaia sikkesinde fok betimi(Eskiçağ Tarihi A.B.D. dia arşivi)
Rodos sikkelerinde gül (=rodos/rodon)
Res. 21 Rodos sikkesinde gül betimi (Eskiçağ Tarihi A.B.D. dia arşivi)
Astakos ve Melos kentlerinin sikkeleri de konuşan tipe örnek gösterilebilir.
Kontrmark ve Punchmarklar
Kontrmarklar basılmış olan sikkenin üzerine sonradan vurulan damgalardır. Numismatik terminolojisinde “karşı damga” veya “ikinci damga” anlamında kullanılır. Kontrmark bir harf, bir sayı, bir tanrı başı, hayvan çıpa gibi bir sembol olabilirdi. Basılı bir sikkere kontrmark vurulmasının nedenleri şöyle sıralanabilir:
- Eskiyen veya tedavülden kalkan bir sikkeyi yeniden geçerli kılmak
- Sikkenin basıldığı kentin dışında başka bir yerde geçerliliğini sağlamak
- Değerinde yapılan değişikliği belirtmek
Res. 22 Alexandreia Troas sikkesi üzerinde kontrmarklar. Ön yüzde, 2 cmk Apollon başı
